تعریف لغوی: کلمه «آنیم» و «انیم» به معنای تحریک کردن و به هیجان آوردن از همان کلمه روح است که⁽¹⁾ برای نخستین بار انسان شناس انگلیسی ای،‌بی، تایلر (1832، 1917) آن را برای تبیین نظریة خود در باب منشأ دین به کار برد.⁽²⁾

تعریف اصطلاحی: روح یا روح پرستی نوعی مذهب ابتدائی است، یا ابتدائی ترین مذهب عالم است⁽³⁾ روح پرستی به این معنی است که قبائل ابتدائی به وجود ارواح نامرئی خاصی معتقد بودند. اولین خصوصیات این ارواح این است که دارای شخصیت انسانی هستند، آگاهی دارند، اراده دارند، کینه دارند، نفرت و عشق و محبت دارند، خدمت یا خیانت می کنند، شومند یا مقدس و خیرند یا شرّ. اینها همه صفات انسان است که به ارواح داده شده است. این ارواح، که ارواح انسانی هستند انسان را زندگی و حیات و حرکت می بخشند. دومین خصوصیت روح، ماندگاری آن است.
بدوی می گوید که انسان وقتی مُرد، روحش باقی می ماند ... یا به آسمان بر می گردد، یا در تاریکی ها زندگیش را ادامه می دهد، یا در اعماق جنگلها، یا در زوایای شهرها و یا اینکه به تعبیر بسیاری از قبائل بدوی درست در کنار جنازه می ماند و همیشه حافظ جنازه خویش است. ... و آنکه به جنازه بی حرمتی کند، یا حرمتش بدارد، از روح حافظ جنازه سزا می بیند. اگر بی حرمتی کرده باشد، صدمه می خورد ... در صورت احترام گذاشتن به جنازه، روح جنازه احترامش می گذارد و حتی حفظش می کند، و مثل یک نگهبان، پاسدار خانوادة او است و موجب برکت و مصونیت افراد این خانواده می شود⁽⁴⁾ ....
اساس بینش و اعتقاد در این مذهب (انیمیسم یا روح پرستی) اصالت روح است و مقصود از روح، نیروی مرموزی است که در فرد انسانی و انسانها و همچنین در اشیاء وجود دارد. ⁽⁵⁾
جان گرایان طبیعت را دارای شعور و انسان وار (Anthropomorphic) می دانند و به گونه ای با آن راز و نیاز می کنند و برای آن قربانی تقدیم می دارند که گویا طبیعت تحت تأثیر این امور قرار می گیرد. بقایای این گرایش در برخی ادیان به خصوص آئین هندو تا این زمان مشاهده می شود. برخی از بت ها نماد قوای طبیعت هستند .... پرستش زمین، آسمان و اجرام سماوی، آتش ... همچنین پرستش توتم قبیله و روح نیاکان و بزرگان، همراه با دلجویی از موجودات خطرناک، مانند شیطان و جن (از ما بهتران) میان اقوام باستانی رواج داشته است⁽⁶⁾ ....

پیدایش انیمیسم: اگرچه تاریخ پیدایش این مذهب کاملاً روشن نیست، ولی می توان گفت که آنیمیسم قبل از تدوین تاریخ و پیدایش خط در میان ابتدائی ترین اقوام بشر، وجود داشته است. آثار باستانی مکشوف برخی از عقائد این مذهب را نشان می‌دهد به همین دلیل بنیانگذار انیمیسم مشخص نیست.⁽⁷⁾

اشکال مختلف جان پرستی: «فلیسین شاله» می گوید: «جان پرستی را از ادراکات مذهبی مجاور آن نمی توان جدا کرد: در این دین افکار «مانا» و «تابو» و عقیده به نیاکان افسانه ای و زندگی پس از مرگ یافت می شود ... بدویان معتقدند روح در بعضی از قسمتهای جسم قرار دارد. مردم استرالیا آن را در چربی و کلیه ها ساکن می دانند. به عقیده آنان بدون اینکه انسان بمیرد، روح می تواند موقتاً بدن را ترک نماید و از فاصله دور بر آن نظارت داشته باشد. فرازر می نویسد: روح ممکن است دزدیده شود یا از میان برود و یا مراجعت نماید و در بعضی موارد تعویض گردد ... راس موسن می نویسد: «در نظر اسکیموها انسان از سه قسمت جسم و روح و نام ترکیب شده است⁽⁸⁾ ....

اعمال و عقاید انیمیسم: آنیمیسم را به سختی می توان از سایر آئین های ساده بدوی و بت پرستی مشخص و ممتاز ساخت، چه آنکه در بسیاری از مبادی با هم مشترکند. مثلاً «مانا» و «تابو» که در «توتمیسم» از ارکان آن محسوب بوده، در آنیمیسم نیز وجود دارد. ولی در عین حال آنیمیسم را می توان یک مرحله بالاتر از توتمیسم دانست.⁽⁹⁾
1. اعتقاد به مانا: مانا یک نیروی روحانی غیبی است که اعتقاد به آن در نزد اقوام بدوی عمومیت دارد، ... به طور کلی همه این مردم بدوی معتقدند که یک قدرت ساکت و نامعلوم در هر شیء موجود است و خاصه شبیه یک نیروی مافوق طبیعی است که به خودی خود دارای فعالیت و مافوق قوة موجود در اشیاء است، و به وسیله اشخاص معین یا در وجود اشیاء زنده و متحرک ظاهر می شود. و دارای این خاصیت است که می توان آن را از اشیاء جامد به افراد جاندار منتقل ساخت، یا از یک شخص به شخص دیگر سرایت داد، یا بالاخره از اشخاص جاندار به اشیاء جامد باز گرداند.⁽¹⁰⁾
2. تابو: شخص رئیس گروه یا شیخ قبیله، مادامی که حائز قدرت و رهبری است، غالباً تابوست. و افراد جماعت برای او آن چنان قوه و نیروی غیبی قائل هستند که تصور می کنند دست زدن به بدن یا جامه یا .... او خطرناک است، و اگر کسی چنین گناهی مرتکب شود جان او در معرض خطر است. طوایف دیگر برای اسلحه و تیر یا قطعات آهن یا ... روح موذی قائل هستند و لمس آنها را ممنوع می شمارند.⁽¹¹⁾
3. توتم پرستی: قبیله های بدوی ... هر یک شیء یا حیوانی ـ و بیشتر حیوان ـ را می پرستند. حیوان یا پرندة خاصی مورد پرستش قبیله قرار می گیرد که اگر بپرسیم چرا ـ مثلاً ـ طوطی را می پرستید، می گویند: جدّ اعلای ما ... طوطی بوده است. پس از متلاشی شدن جسمش، به صورت طوطی سفید در آمد. اکنون طوطی روح جد قبیله است.⁽¹²⁾
4. قربانی: بدویان ملتفت شدند که آن قوای فوق طبیعی گاهی به قدری قوی هستند که مطیع ساختن و تسخیر ایشان غیر مقدور است، بلکه باید آنها را به الحاح و تضرع به انجام مقصود تشویق کرد.... این اعمال نخست به صورت تقدیم هدایا و نذورات و اعطای تحف از جمله قربانی شروع می شود.⁽¹³⁾
5. تناسخ: به این معنی است که روح بعد از مرگ تن، باقی می ماند و به تنی دیگر بر می گردد و زندگیش را در حیات دومی ادامه می دهد و پس از مرگ جسم دوم ... در جسم سومی خانه می گیرد. این تن سوم و چهارم و پنجم و .... گاهی ممکن است انسان باشد و گاهی حیوان و گاهی ممکن است، نبات باشد و گاه سنگ، بنابراین فکر تناسخ فکری از بدوی ترین مذاهب عالم نیز است.⁽¹⁴⁾
6. سحر: سحر و جادو نیز جایگاه بخصوصی در مذهب آنیمیسم دارد، پیروان ارواح پرستی معتقدند که اگر الفاظ و جملات با صدای بلند و آهنگ خاصی تکرار شوند، دارای اثری خاص اند! مثلاً اگر با ترتیب مذکور گفته شود: «طوطی پریده، فاخته پریده، بلدرچین پریده» در رفع بیماری مؤثر است!⁽¹⁵⁾

آثار و نتایج آنیمیسم: فلیسین شاله می گوید: رسم و نقاشیها و قلم زنی ها که در غارهای فرانسه و شمال اسپانیا به دست آمده، ثابت می کند که ساکنین ماقبل تاریخ این نواحی، دینی نزدیک به کیش توتم و جان پرستی داشته اند. و این غارها معابد و مکان های مقدس آنان را تشکیل می دهد. جان پرستی فرضیات اولیه مطالعات جهان شناسی را به انسان عرضه می دارد. بدویان سابق و لاحق را تشویق می کند تا به بررسی طبیعت بپردازند.
جادوی «جان پرستی» پایه و اساس نقاشی و قلم زنی و رقص و موسیقی است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم در تمام امور هنری جهان نفوذ می کند. به طوری که هنرهای اولیه از جادو ناشی می گردد و سپس با ادیان تحول می‌پذیرد. اگر قدری دربارة هنر و نقش آن در زندگی بشر فکر کنیم، تصدیق خواهیم کرد که جان پرستی ارزش بسیار مهمی در پیشرفت تحولات فکری و هنری بشر دارد.⁽¹⁶⁾

پاورقی:

1. حکمت، علی اصغر، تاریخ ادیان، ته، گوته، 1371 ش، ص 32.
2. سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم، ادیان ابتدایی و خاموش، آیت عشق،1382 ش، قم، ص44.
3. همان.
4. مبلغی آبادانی، عبد الله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، سینا،1373 ش، قم، ج 1، ص 65.
5. همان.
6. توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، سازمان مطالعه و تدوین کتب،1384 ش، ص 14.
7. تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج 1، ص 70.
8. همان، ص 68.
9. همان، ص 69.
10. بی ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، انتشارات علمی و فرهنگی،1373 ش، تهران، ص14.
11. همان، ص 18.
12. تاریخ ادیان، ص 35.
13. ش1، ص22.
14. تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج 1، ص 70.
15. همان.
16. همان، ج1، ص71.